Czym jest anemia?
Dla porządku anemia i niedokrwistość to te same stany i w artykule będę używać tych pojęć zamiennie. O niedokrwistości mówimy kiedy dochodzi do spadku poziomu hemoglobiny poniżej <12 g/dl u kobiet i 13,5 g/dl u mężczyzn oraz obniżenia hemtaokrytu i poziomu czerwonych krwinek.
Kto choruje na niedokrwistość?
Niedokrwistość dotyczy ¼ populacji, aż 50% dzieci w wieku przedszkolnym, 40% kobiet ciężarnych, ⅓ kobiet miesiączkujących oraz 24% osób po 60 roku życia. Mężczyźni ze względu na mniejsze zapotrzebowanie na żelazo rzadziej chorują na niedokrwistość (12%).
W 90% przypadków niedokrwistość jest wynikiem niedoborów żywieniowych, chorób nowotworowych, ostrych i przewlekłych stanów zapalnych, przewlekłej choroby nerek, ostrego lub przewlekłego krwawienia. W każdym przypadku konieczne jest ustalenie przyczyny niedokrwistości, co nie jest łatwe, w tym celu należy się koniecznie zgłosić do lekarza. Pominięcie tego kroku może nieść konsekwencje zagrażające życiu. Warto pamiętać, że badanie morfologii powinno się wykonywać raz w roku. Jako osoby ubezpieczone mamy prawo do jego nieodpłatnego wykonania na NFZ.
Po czym poznać, że możemy mieć anemię?
Jesteśmy osłabieni, mamy bladą skórę i śluzówki, trudno nam się skupić, możemy mieć problemy z pamięcią, często chorować, łatwo się męczymy zwłaszcza podczas tzw. wysiłków tlenowych, kiedy np. trzeba wejść po schodach, podbiec do autobusu. Mogą pojawiać się bóle i zawroty głowy, szybkie bicie serca, szumy w uszach. Jeżeli niedokrwistość towarzyszy nam już dłuższy czas organizm się zaadaptuje i objawy mogą się pojawić dopiero przy poziomie hemoglobiny 9 g/dl.
Niedokrwistość z niedoboru żelaza
Najczęściej mamy do czynienia z niedokrwistością z niedoboru żelaza, czyli tzw mikrocytarną. Mała ilość żelaza zaburza produkcję erytrocytów (czerwonych krwinek), są one mniejsze (MCV) i zawierają mniej hemoglobiny (MCH), która roznosi tlen po organizmie.
Badania
W badaniu morfologii oprócz obniżonej hemoglobiny możemy zaobserwować MCV <82 fl, MCH <27 pg. Lekarz może również zlecić oznaczenie ferrytyny, która obrazuje ilość zapasów żelaza w organizmie oraz sam poziom żelaza. Jednak poziom żelaza jest zmienny w ciągu doby nawet o 20% i może zależeć od tego co zjedliśmy poprzedniego dnia, dlatego nie powinien być jedynym badaniem, jakie wykonamy. Z kolei poziom ferrytyny rośnie w stanach zapalnych, dlatego nie należy go badać podczas choroby lub po przebytej infekcji. Jeśli chcemy wykonać badania na własną rękę to najlepiej zrobić morfologię i ferrytynę. Jeśli wyniki będą nieprawidłowe z nimi udać się do lekarza. Lekarz może zlecić szereg innych badań jak np. całkowitą zdolność wiązania żelaza (TIBC), stężenie rozpuszczalnej formy receptora transferryny (sTfR) lub test doustnego obciążenia żelazem, które powie nam czy będziemy reagować na leczenie doustnymi preparatami żelaza. Do badania poziomu ferrytyny nie musimy być na czczo, ale do badania poziomu żelaza już tak. Należy wtedy też odstawić suplementację żelazem na 2 dni przed badaniem. Badań również nie należy wykonywać tuż po miesiączce.
Utajony niedobór żelaza
Częstym problemem jest niedobór żelaza, którego jeszcze nie widać w wynikach morfologii. Organizm podczas zużywania żelaza ma swoje priorytety. Jeśli mamy go za mało, najpierw ograniczy jego zużycie na ładny wygląd włosów i paznokci a dopiero na sam koniec na budowę hemoglobiny, dzięki której dostarczamy tlen do komórek i żyjemy. Dlatego czasami już podejrzewamy, że coś jest nie tak, ale w wynikach hemoglobinę mamy w normie. Właśnie wtedy warto zbadać poziom ferrytyny, aby sprawdzić ile mamy zapasowego żelaza. Jeśli nasz poziom ferrytyny wynosi poniżej 15 ug/l powinniśmy udać się do lekarza. Jeżeli jesteśmy w dolnych granicach normy, można spróbować podnieść jego poziom stosując przez miesiąc odpowiednią dietę. Kiedy po miesiącu nasze wyniki nie poprawiają się lub wręcz pogarszają, to zdecydowanie należy udać się do lekarza.
Przyczyny anemii z niedoboru żelaza
Przyczynami anemii z niedoboru żelaza często są obfite miesiączki. Podczas jednej miesiączki może dojść do utraty 10-50 mg żelaza. Inne przyczyny to krwawiące wrzody żołądka i dwunastnicy, choroby nowotworowe. Anemia może wynikać z zaburzeń wchłaniania, jak jest np. w celiakii, chorobach jelit lub niedostatecznej podaży np. w ciąży, lub przy nieodpowiednio zbilansowanej diecie wegetariańskiej i wegańskiej.
Objawy anemii z niedoboru żelaza
Objawy będą podobne jak wyżej, ale dodatkowo może się pojawić suchość skóry, wygładzenie powierzchni i pieczenie języka. Włosy stają się cienkie, rozdwajające się, wypada ich więcej. Paznokcie również są cienkie, kruszą się, mają podłużne rowki. Mogą pojawiać się bolesne pęknięcia w kącikach ust. Czasami występuje spaczony smak na kredę lub krochmal. Na niedokrwistość z niedoboru żelaza szczególnie wyczulone powinny być kobiety planujące ciążę oraz osoby chorujące na niedoczynność tarczycy. Żelazo bierze udział w przemianach hormonów tarczycy w ich aktywną formę. Niedobór może być przyczyną zmniejszonej produkcji hormonów tarczycy i prowadzić do jej niedoczynności. Niedobory żelaza jest zdecydowanie łatwiej wyrównać zanim zajdziemy w ciążę. W ciąży zapotrzebowanie wzrasta aż do 27 mg, i wymaga szczególnego skupienia się na doborze produktów. Uzupełnianie niedoborów w tym okresie samą dietą jest praktycznie niemożliwe. Warto pamiętać, że w ciąży nie należy spożywać wątróbki (bardzo dobre źródło żelaza) ze względu na bardzo dużą zawartość witaminy A. Jej nadmiar w ciąży może być niebezpieczny.
Dieta w anemii z niedoboru żelaza
Zapotrzebowanie na żelazo jest uzależnione od płci, wieku i stanu fizjologicznego.
Dodatkowo uznaje się, że ze względu na gorsze przyswajanie żelaza ze źródeł roślinnych weganie i wegetarianie powinni stosować przelicznik 1,8x zapotrzebowanie. Są to bardzo duże ilości i dlatego osoby na diecie roślinnej powinny szczególną uwagę zwrócić na źródła żelaza w swojej diecie.
Z polskich badań wynika, że mężczyźni stosujący zwyczajową dietę średnio dostarczają 15 mg żelaza, natomiast kobiety jedynie 10,2 mg.
Żelazo hemowe i niehemowe
W diecie wyróżniamy źródła żelaza hemowego- pochodzenia zwierzęcego i niehemowe, pochodzenia roślinnego. Jak wyżej wspomniałam to niehemowe jest gorzej przyswajane, jedynie w 1-5%, np. ze szpinaku jedynie w 1%. Mała dygresja, czy wiecie, że szpinak został uznany za rewelacyjne źródło żelaza jedynie w wyniku pomyłki? Ktoś postawił przecinek w złym miejscu 🙂 Lepiej, bo w około 20% przyswaja się żelazo hemowe, jednak stanowi ono tylko 10% dostarczanego z dietą żelaza. Dlatego należy zadbać o to, aby to niehemowe lepiej się przyswoiło.
Jak zwiększyć przyswajanie żelaza?
1. Największe znaczenie ma witamina C. Jest ona niezbędna podczas wchłaniania żelaza niehemowego. Wraz z kwasem solnym w żołądku umożliwia zredukowanie go do postaci możliwej do wykorzystania przez organizm. Dodatek 50mg witaminy C do posiłku może znieść hamujące właściwości związków antyodżywczych takich jak kwas fitynowy i zwiększyć jego przyswajanie nawet 6-krotnie.
2. Dodać do posiłku niewielką ilość mięsa. Nie dość, że samo będzie źródłem żelaza, to wspomoże wchłanianie tego pochodzącego z kaszy lub warzyw. Połączenie w jednym posiłku mięsa, roślinnego źródła żelaza i witaminy C może zwiększyć przyswajanie żelaza nawet 15-krotnie
3. Dodatek kwasów organicznych np. kwas jabłkowy z jabłek lub octu jabłkowego, mlekowy z kiszonek, cytrynowy z cytrusów. Czyli znowu dodawanie świeżych warzyw i owoców do posiłku
Co utrudnia wchłanianie żelaza?
1. Popijanie posiłków bogatych w żelazo może wręcz uniemożliwić jego przyswojenie. I tak np. kawa zmniejsza biodostępność żelaza o 60-90%, czarna herbata 79-94%, napar z mięty o 84%, kakao o 71%, rumianek o 47%. Żeby temu zapobiec wystarczy zachować odstęp 2-3 godziny od posiłku. Jest to trudne, ale konieczne. Niestety, ale dodatek witaminy C do posiłku nie niweluje ograniczającego działania polifenoli. Posiłki powinno popijać się wodą nisko lub średniozmineralizowaną lub sokiem np. z czarnej porzeczki lub pomarańczowym
2. Niekorzystnie też będzie działać łączenie w posiłku produktów bogatych w wapń i żelazo. Dlatego nie powinniśmy łączyć na kanapce szynki z serem żółtym, pić do posiłku wody wysokozmineralizowanej typu muszynianka (źródło wapnia) czy napojów mlecznych
3. Hamująco będzie też wpływał kwas fitynowy, znajduje się on w zbożach, kaszach, roślinach strączkowych, orzechach. Jest go więcej w produktach pełnoziarnistych- czyli nieoczyszczonych. Jednak nie należy wyrzucać wszystkich tych dobrych produktów z diety. Kiedy regularnie spożywamy te produkty, organizm w pewnym stopniu się do niego adaptuje. Dodatkowo kwas fitynowy nie blokuje przyswajania żelaza hemowego, a jak wyżej pisałam, można ograniczyć jego działanie przez dodatek witaminy C. Trzeba też pamiętać, że kwas fitynowy ma dużo działań prozdrowotnych, zapobiega nowotworom, osteoporozie, jest antyoksydantem i wiąże metale ciężkie. Możemy całkiem sporo zrobić, aby zmniejszyć jego działanie, np. kupować chleb na zakwasie gdzie fityniany są już w części rozłożone, namaczać rośliny strączkowe i orzechy, robić nocne owsianki (z napojem roślinnym, nie mlekiem krowim- źródło wapnia).
4. Podobne działanie jak fityniany mają szczawiany. Znajdziemy je w kakao, kawie, herbacie, rabarbarze, botwinie, szpinaku, szczawiu, burakach. Aby zmniejszyć ich działanie można łączyć je w posiłku ze źródłem wapnia np. nabiałem a unikać połączenia z produktami bogatymi w żelazo
5. Warto też ograniczyć ilość fosforanów w diecie, ich źródłem będzie przetworzona żywność np. wędliny, cola. Należy ograniczać produkty, w których składzie znajduje się dodatek zaczynający się od fosforan … Mają taki sam wpływ jak fityniany jednak są zdecydowanie lepiej przyswajane.
Co można jeszcze zrobić?
- Używać żeliwnych garnków. Żelazo w nich zawarte migruje do potrawy, najskuteczniej podczas używania kwaśnych produktów takich jak sos pomidorowy, jabłka. Do potrawy może się przedostać nawet 5mg żelaza
- Używać lucky iron fish. Jest to specjalna rybka, którą wrzuca się do gotowanej potrawy i podobnie jak wyżej uwalnia żelazo do potrawy. Niestety w Polsce trudno dostępna, można zamówić przez internet, koszt z dostawą 145zł
Witamina C
Warto zadbać, aby do każdego posiłku bogatego w żelazo dostarczyć 50mg witaminy C. Warto pamiętać, że jest ona niestabilna i będzie ginęła podczas gotowania czy rozdrabniania. Straty wynoszą około 50%. Jeżeli średnio zapotrzebowanie wynosi 75mg, należy jej dostarczać 150 mg, najlepiej w postaci surowych warzyw i owoców.
Warto wspomnieć że przyswajanie żelaza jest również zależne od płci, u mężczyzn 6% u kobiet 13%. Dodatkowo im mniej żelaza mamy tym lepiej się ono przyswaja.
Jak suplementować żelazo i czy to może być groźne?
Bardzo ważne jest, aby suplementację żelazem prowadzić pod okiem lekarza, i przy regularnych badaniach kontrolnych (co 1-2 miesiące). Po wprowadzeniu suplementacji pierwsza poprawa wyników nastąpi już po 7 dniach. Poprawa w morfologi będzie widoczna po 3-4 tygodniach. Jednak suplementację i dietę trzeba utrzymać nawet 3-6 miesięcy w zależności od nasilenia anemii.
Niewiele osób zdaje sobie sprawę, że nadmiar żelaza może być większym zagrożeniem niż jego niewielki niedobór. Nadmiar żelaza powoduje nasiloną produkcję wolnych rodników i przez to zwiększa ryzyko cukrzycy, chorób nowotworowych i serca.
Jeśli już lekarz zleci nam suplementację żelazem, to powinniśmy pamiętać o możliwych interakcjach z lekami i suplementami:
- żelazo osłabia działanie leków na tarczycę.
- żelazo hamuje wchłanianie niektórych antybiotyków, leków na nadciśnienie czy stosowanych w leczeniu osteoporozy
- leki na nadkwaśność (inhibitory pompy protonowej np na refluks) ograniczają wchłanianie żelaza. Należy zachować odstęp 2-4 godziny
- jeśli suplementujemy wapń, magnez, cynk to również należy zachować odstęp
Jeśli lekarz zapisze nam lek to nie dyskutujemy i bierzemy lek. Jednak jeśli wybór preparatu zostawi nam to warto zdecydować się na lek bez recepty np ascofer.
Niestety, ale preparaty żelaza są bardzo często źle tolerowane. Bardzo często pojawiają się biegunki, zaparcia, ból brzucha, zgaga. Częściej pojawiają się w przypadku preparatów opartych na solach żelaza (siarczan, glukonian, fumaran, cytrynian), występują w wielu preparatach o niższej cenie. Lepiej tolerowane, ale i droższe są inne postacie: polipeptydy żelaza hemowego, żelazo karbonylowe, chelaty aminokwasów z żelazem np diglicynian, kompleksy polisacharyd-żelazo. Osobiście sprawdziłam preparat solgaru na bazie diglicynianu (solgar gentle iron) i w przeciwieństwie do ascoferu nie powodował żadnych dolegliwości.
Dla ciekawych polecam wpis o preparatach żelaza na stronie Pana Tabletki. I pamiętajcie, o suplementacji zawsze powinien zdecydować lekarz!
Przejdź do następnego wpisu poświęconego anemii megaloblastycznej, czyli z niedoboru witaminy B12 lub kwasu foliowego. Prawdopodobnie może Cię też zainteresować wpis o praktycznym zastosowaniu wiedzy z tego artykułu, czyli 5 przepisów bogatych w żelazo.